تاریخچه و بنای مرقد و بارگاه مطهر امام علی علیه السلام

هنگامی که امام علی(علیه السلام) به شهادت رسید، براساس وصیت ایشان، فرزندانش او را شبانه به خاک سپردند.
فرزندان امام چند نقطه را برای دفن آن حضرت مهیا کردند تا مکان قبر مخفی بماند و خوارج و یاران معاویه امکان جسارت به مرقد و قبر مطهر را نیابند. از مکان قبر آن امام همام تنها فرزندان، نواده ها و یاران خاص ایشان باخبر بودند. تا این که امام صادق(علیه السلام)، در زمان منصور عباسی، به سال 135 ق برای نخستین بار مکان قبر را نمایان کرد.¹ براساس روایتی، منصور عباسی به امام صادق(علیه السلام) گفت: «ابومسلم از تو درخواست کرده است تا تربت و مزار علی(علیه السلام) را، اگر می دانی کجاست، آشکار سازی». امام صادق(علیه السلام) فرمود: «در نامه ای از امام علی(علیه السلام) آمده است که مکان دفن او در دوران عبداللّه ابن جعفر هاشمی(منصور) آشکار خواهد شد» و منصور از این سخن شاد گشت.² آن حضرت مبلغی را به صفوان الجمال، یکی از یارانش، سپرد و او با آن پول قبر مطهر را برای نخستین بار آشکار کرد. خبر این واقعه به منصور رسید. در آن هنگام او در رصافه بود و با شنیدن این خبر گفت: «او(امام صادق(علیه السلام)) راستگو و صادق است. از آن پس ان شاءالله مؤمنین از آن مکان زیارت می کنند».³ مکانی که قبر آن حضرت در آن آشکار شد در منطقه ای معروف به «الغری» بود. قبر شریف در میان سه کوه قرار داشت؛ یکی به نام جبل الدیک در شمال، دیگری جبل النور در جنوب شرقی و سومی جبل شرف شاه، که بعدها به این نام معروف شد، در جنوب غربی. امروزه این کوه ها به همین نام مشهورند.⁴ به گفته یعقوبی وقتی امام علی(علیه السلام) از دنیا رفت، امام حسن او را غسل داد و بر او نماز گزارد و در مکانی که به آن غری گفته می شد، دفن کرد.⁵ از امام صادق(علیه السلام) در مورد محل دفن آن حضرت سؤال کردند. ایشان فرمود: «امام حسن(علیه السلام) ایشان را در اطراف کوفه و نزدیک نجف، جایی که از سمت چپ به الغری و از سمت راست به حیره محدود می شد، بین ذکوات⁶ و بیض به خاک سپردند». امام صادق(علیه السلام) ضمن بیان این موقعیت، اشاره می کند که سیل این قبر را ویران کرده است. متون تاریخی بر وجود قبر امام علی(علیه السلام) در همین مکان فعلی اتفاق نظر دارند و از آن با نام «الغری» یاد کرده اند.⁷ از امام حسن و حسین(علیهما السلام) نقل شده است که پدرشان فرمود: «وقتی من شهید شدم، مرا در محلی معروف به الغری دفن کنید». الغری، چنان که در صفحه های پیشین ذکر شد، نام دیگر نجف است.
برخی از مورخان از این مکان با عنوان «پشت کوفه» یاد کرده اند و گفته اند: «قبر امام علی(علیه السلام) در پشت کوفه قرار دارد؛ یعنی همان جایی که اکنون زیارت گاه اوست».⁸ از امام باقر(علیه السلام) نیز نقل شده است که امام علی(علیه السلام) در ناحیه غریین یا الغری دفن شده است.⁹
برخی نیز از این مکان با عنوان «نجف» یا «نزدیک نجف» یاد کرده اند. یاقوت حموی می گوید: «نجف در نزدیکی قبر امیر المؤمنین علی(علیه السلام) قرار گرفته است».¹⁰ بدیهی است شهر نجف با توسعه ای که یافت، قبر مطهر را در درون خود جای داد. در هر حال، مکان قبر امام علی(علیه السلام)، یعنی جایی که اکنون زیارت گاه اوست و به نام های مختلف در متون تاریخی یاد شده، مکان حقیقی و مسلّم دفن آن امام همام است.
نخستین بقعه و بنایی که برفراز قبر امام علی(علیه السلام) استوار شد در دوران خلافت هارون الرشید به سال 165 هجری بود. او، که به زیارت مرقد آن امام مشرف شد و معجزه هایی از این مکان دید،¹¹ ضریحی از سنگ سفید برای قبر ساخت و بنایی از آجر سفید و گنبدی از گل سرخ بر فراز آن استوار کرد و دیواری با چهار درب در جوار آن بنا نهاد. از آن به بعد، در اطراف مرقد خانه هایی ساخته شد. نجف توسعه پیدا کرد و شیعیان و علویان دسته دسته در جوار آن ساکن شدند.¹²
متوکل عباسی، به سبب عنادی که با اهل بیت داشت، قبر امام علی(علیه السلام) را چون قبر امام حسن(علیه السلام) ویران کرد. چندی بعد، محمد بن زید از پادشاهان شیعی طبرستان، معروف به داعی، در 287 ق عمارتی با شکوه بر مرقد مطهر بنا کرد که صحن آن هفتاد حجره و طاق داشت.¹³
امام علی(علیه السلام) زمین مابین حیره و خورنق تا کوفه را به چهل هزار درهم از دهقان ها خرید. وقتی در مورد این کار از او سؤال کردند فرمود: «از رسول خدا(صلّی الله علیه و آله) شنیدم که از پشت کوفه هفتاد هزار نفر بدون حساب محشور می شوند. خواستم که آن ها از ملک و زمین من برانگیخته شوند.»¹⁴
این مطلب از قول ابراهیم(علیه السلام) نیز نقل شده است.¹⁵
ابو الهیجاء عبداله بن حمدان، حاکم شیعی موصل، در 283 هـ.ق گنبد بزرگ و باعظمتی برفراز قبر ساخت و حرم را فرش کرد.¹⁶ در زمان المطیع لِلّه عباسی، یکی از نقیبان سادات علوی به نام عمر بن یحیی، به سال 350 ق برای آن حرم گنبد و قبه ای کوچک ساخت. سپس داعی صغیر، از علویان طبرستان، عمارت دیگری بر آن استوار کرد. در عصر پادشاهان شیعی آل بویه، مرقد مطهر امام علی(علیه السلام) چون سایر مرقد و مزارها در عراق، توسط عضدالدوله بازسازی و توسعه یافت و عظیم ترین بنا بر آن استوار شد.¹⁷ او در 363 ق مدت یک سال در نجف ساکن شد و شخصاً بر این توسعه و بنای باشکوه نظارت کرد و ثروت فراوانی به مجاوران قبر و سادات بخشید.¹⁸ بنای عضدالدوله تا 755ق باقی بود و در آن سال بر اثر آتش سوزی چوب های نفیس و زیبای آن به سرعت شعلهور شد و آتش را به دیگر جاها منتقل کرد. گفته اند دو قرآن، که به خط مبارک آن حضرت در داخل حرم نگه داری می شد، در آتش سوخت. پس از آن حادثه، کار بازسازی حرم را ایلخانان مغول و دست نشانده های آن ها از جمله سلطان اویس جلایری در 760ق به خوبی به انجام رساندند.¹⁹
شاه اسماعیل پس از سلطه بر بغداد، به زیارت عتبات و مرقد امام علی(علیه السلام) در نجف رفت و کارهایی برای آبادانی شهر انجام داد. در دوران صفوی، بازسازی و توسعه حرم با شدت بیشتری دنبال شد. شاه عباس صفوی ضمن زیارت آن مرقد در 1033 ق، دستورهایی برای تعمیر حرم، گنبد و صحن صادر کرد. رواق ها را با فرش های گران بها پوشاند و لقب خود، کلب آستان علی، را بر این فرش ها حک کرد.²⁰ برای استراحت زائران، مکانی ساخت که آن را خیابان می خواندند.²¹ هم چنین دستور داد آب فرات را به نجف بکشانند.
شاه صفی، نوه شاه عباس صفوی، وزیر خود میرزا تقی مازندرانی را امر کرد تا قسمتی از اطراف صحن و حرم را توسعه دهد. این کار در 1047 ق انجام شد.²² بنای فعلی با اندکی تغییر، یادگار آن دوران است. شاه عباس دوم نیز این بنا را تکمیل کرد²³ و عملیات اجرای آن سه سال طول کشید. برای تزیین حرم از سنگ معدن های اطراف نجف، که بسیار شفاف و زیبا بود، استفاده²⁴ و مقبره آن حضرت با کاشی تزیین شد. برخی گفته اند معماری آن را شیخ بهایی انجام داده است.²⁵
نادرشاه افشار در 1156 ق دستور داد کاشی های گنبد و گل دسته ها را بردارند و به جای آن از خشت های طلایی استفاده کنند. که تاریخ طلا کاری آن برروی گنبد ثبت شد. وی ثروت زیادی برای تعمیرات آستان مقدس وقف کرد.²⁶ او هم چنین در تزیین حرم و کاشی کاری صحن کوشش بسیاری کرد. ایوان العلماء از آثار زمان اوست.²⁷
در دوره قاجار نیز اقدام هایی برای توسعه و بازسازی حرم انجام شد. آقا محمد خان قاجار در 1211 ق ضریحی از نقره به آستان تقدیم کرد. فتحعلی شاه در 1236ق تعمیراتی انجام داد و در 1262 ق وزیر محمد شاه ضریحی دیگر از نقره روی قبر نصب کرد.²⁸
در 1370 ق سید احمد مصطفوی کاشی های حرم را بازسازی کرد. او شیشه های رنگی حرم را، که در 1240ق زمان نادر در حرم کار گذاشته شده و روی آن ها با آیه هایی از قرآن مزین بود، از جا کند و شیشه های بسیار زیبایی به جای آن نصب کرد. سنگ های حرم و دیوارها را برداشت و سنگ های گران قیمت جای آن گذاشت.²⁹
در سال های اخیر هزینه فراوانی برای بازسازی، نوسازی، آینه کاری و طلا کاری حرم مطهر از سوی نیکوکاران و ثروتمندان شیعه صرف شده است.

پی نوشت ها
1. شیخ مفید، الارشاد، 13.
2. جعفر الخلیلی، همان 6/70 به نقل از ابن شهر آشوب، المناقب.
3. پیشین، همان جا؛ موسوی الزنجانی، جوله فی اماکن المقدسه، 56 ـ 57.
4. جعفر الخلیلی، همان، 6/47 به نقل از روضة الواعظین، 1/118.
5. یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، 2/212.
6. ذکوات به معنای آتش گداخته و منظور ریگستان گرم آن منطقه است.
7. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، 1/364؛ زبیدی، تاج العروس؛ ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه فی معرفة احوال الائمه، 138.
8. اصطخری، المسالک و الممالک، 83؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، 3/151.
9. آل محبوبه، همان، 1/20.
10. یاقوت حموی، همان، 5/271.
11. شیخ مفید، همان، 19.
12. آل محبوبه، همان، 1/21 ـ 22.
13. ابن اسفندیار، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، 1/95.
14. جعفر الخلیلی، همان، 06/18 به نقل از فرحة الغری، 18 ـ 19؛ مجلسی، همان، ج22/36.
15. یاقوت حموی، همان، 2/50.
16. محمدعلی میلانی، راهنمای عتبات عالیات عراق، 29.
17. آل محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، 1/44؛ دایرة المعارف تشیع، 1/67 ـ 68.
18. دایرة المعارف تشیع، 1/70.
19. پیشین، 1/69 ـ 70.
20. میلانی، همان، 31؛ دایرة المعارف تشیع، 1/70.
21. آل محبوبه، همان، 1/46.
22. جلالی الحسینی، مزارات اهل البیت، 48.
23. میلانی، همان جا.
24. آل محبوبه، همان، 1/49.
25. حسن الامین، اعیان الشیعة، 1/534.
26. بابایی، سیمای نجف اشرف، 75؛ دایرة المعارف تشیع، 1/70.
27. دایرة المعارف تشیع، 1/80.
28. بابایی، همان، 137.
29. آل محبوبه، همان، 1/70 ـ 73؛ دایرة المعارف تشیع، 1/71.